Korzystanie z urlopu wychowawczego i pracy w obniżonym etacie

Urlop wychowawczy jest jednym z urlopów związanych z rodzicielstwem. Jest to najdłuższy urlop z tytułu sprawowania opieki nad dzieckiem, jednak wielu pracowników nie zamierza rezygnować z aktywności zawodowej w jego trakcie. Na podstawie Kodeksu pracy mogą oni świadczyć pracę na urlopie wychowawczym lub skorzystać z prawa do podjęcia pracy w obniżonym wymiarze w okresie, w którym mogliby przebywać na tym urlopie.

Przesłanki udzielenia urlopu wychowawczego

Urlop wychowawczy jest uprawnieniem przysługującym wyłącznie pracownikom w rozumieniu Kodeksu pracy, posiadającym co najmniej 6-miesięczny, ogólny staż pracy (art. 186 K.p.).

Z urlopu wychowawczego można skorzystać do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika, pracownik może skorzystać - niezależnie od urlopu udzielanego do 6. roku życia - z kolejnego urlopu wychowawczego w wymiarze do 36 miesięcy. Ten urlop może być wykorzystany do ukończenia przez dziecko 18. roku życia.

Wymiar urlopu wychowawczego wynosi do 36 miesięcy i przysługuje łącznie obojgu rodzicom lub opiekunom dziecka. Przy czym jeden miesiąc z tych 36 miesięcy przysługuje każdemu z rodziców (opiekunów) niezbywalnie. Jest to tzw. wyłączna część urlopu, której nie można przenieść na drugiego rodzica. Skorzystanie z urlopu wychowawczego w wymiarze co najmniej jednego miesiąca oznacza wykorzystanie przez rodzica lub opiekuna dziecka części niezbywalnej tego urlopu. Oznacza to, że rodzic albo opiekun dziecka może skorzystać maksymalnie z 35 miesięcy urlopu. Wyjątki dotyczą sytuacji, w których, zgodnie z art. 186 § 9 i § 10 K.p.:

drugi rodzic dziecka nie żyje,
drugiemu rodzicowi dziecka nie przysługuje władza rodzicielska,
drugi rodzic dziecka został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo taka władza uległa ograniczeniu lub zawieszeniu,
dziecko pozostaje pod opieką jednego opiekuna.

W tych wyjątkowych sytuacjach uprawniony rodzic (opiekun) może skorzystać z pełnych 36 miesięcy urlopu wychowawczego. Rodzice (opiekunowie) dziecka mogą korzystać z urlopu wychowawczego jednocześnie, jednak maksymalny wymiar urlopu jest ustalany w takiej sytuacji łącznie, co oznacza, że równocześnie każdy z rodziców może przebywać na urlopie wychowawczym przez 18 miesięcy. Urlop wychowawczy może być podzielony na maksymalnie 5 części.

Pracownik w każdym czasie może zrezygnować z urlopu wychowawczego, o ile uzyska na to zgodę pracodawcy. Bez tej zgody może to uczynić po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy, najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy (art. 186³ K.p.).

Okres urlopu wychowawczego, w dniu jego zakończenia, wlicza się do okresu zatrudnienia u pracodawcy, który udzielił tego urlopu.

Wniosek o urlop

Urlop wychowawczy jest udzielany na pisemny wniosek pracownika składany w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Wymogi formalne dotyczące wspomnianego wniosku określa § 18 rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków.

Zgodnie ze wskazaną regulacją do wniosku o urlop wychowawczy pracownik jest obowiązany dołączyć m.in.:

oświadczenie o braku zamiaru korzystania przez drugiego rodzica albo opiekuna dziecka z urlopu wychowawczego przez okres wskazany we wniosku albo o okresie, w którym drugi rodzic albo opiekun dziecka zamierza korzystać z urlopu wychowawczego w okresie objętym wnioskiem; oświadczenie nie jest wymagane w razie ograniczenia drugiemu rodzicowi albo pozbawienia drugiego rodzica władzy rodzicielskiej albo ograniczenia lub zwolnienia z opieki drugiego opiekuna dziecka,
w przypadku pozbawienia drugiego rodzica/opiekuna władzy rodzicielskiej/opieki lub ograniczenia tej władzy/opieki kopię prawomocnego orzeczenia sądu potwierdzającego ww. okoliczności,
w przypadku wniosku o urlop wychowawczy w wymiarze 36 miesięcy lub łącznie do 36 miesięcy, wymienione w § 18 rozporządzenia dokumenty potwierdzające okoliczności zwalniające z wymogu skorzystania przez drugiego rodzica/opiekuna z 1 miesiąca urlopu.

Pracodawca jest związany terminowo złożonym wnioskiem o urlop wychowawczy. Natomiast gdy wniosek o tego rodzaju urlop zostanie złożony bez zachowania terminu, pracodawca udziela urlopu nie później niż z dniem upływu 21 dni od dnia złożenia wniosku.

Praca na wychowawczym

Pracownik w czasie urlopu wychowawczego może podjąć pracę zarobkową u dotychczasowego lub innego pracodawcy albo inną działalność, a także naukę lub szkolenie, jednak tylko pod warunkiem, że praca nie koliduje ze sprawowaniem osobistej opieki nad dzieckiem (art. 186² § 1 K.p.). Przepisy Kodeksu pracy nie określają, jaki wymiar pracy podjętej na urlopie wychowawczym gwarantuje, że osobista opieka nad dzieckiem zostanie zachowana. W piśmiennictwie z zakresu prawa pracy dominuje jednak pogląd, iż podjęcie pracy w granicach do połowy etatu nie narusza obowiązku sprawowania wspomnianej opieki. Praca na urlopie wychowawczym może być świadczona zarówno na podstawie umowy o pracę, jak i umowy cywilnoprawnej.

Należy podkreślić, że praca na urlopie wychowawczym podjęta u dotychczasowego pracodawcy powinna być innego rodzaju niż ta, którą pracownik świadczył dotychczas. W podstawowym stosunku pracy pracownik korzysta bowiem z urlopu wychowawczego, a nie jest możliwe, aby pracownik w ramach jednej umowy przebywał na urlopie wychowawczym i jednocześnie świadczył pracę. Dopuszczalne jest to jedynie w przypadku łączenia pracy z urlopem rodzicielskim, co wynika z przepisów dotyczących tego urlopu.

Dla Prenumeratorów GOFIN

Ujednolicone przepisy w zakresie prawa pracy dostępne w serwisie www.przepisy.gofin.pl »

Pracodawca w razie ustalenia, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w czasie urlopu wychowawczego, wzywa go do stawienia się w pracy we wskazanym przez siebie terminie. Termin stawiennictwa powinien być wyznaczony nie później niż w ciągu 30 dni od powzięcia wiadomości przez pracodawcę o zaprzestaniu opieki i nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania.

Obniżony etat zamiast urlopu

Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego może skorzystać z możliwości obniżenia jego wymiaru czasu pracy - maksymalnie do 1/2 etatu - w okresie, w którym mógłby korzystać z urlopu wychowawczego (art. 186⁷ K.p.).

Pracownik, który chciałby skorzystać z ww. regulacji, musi złożyć wniosek w tej sprawie, który jest dla pracodawcy wiążący. W czasie korzystania z uprawnienia przewidzianego w art. 186⁷ K.p. pracownikowi przysługuje - zasadniczo w okresie od złożenia wniosku o obniżenie wymiaru czasu pracy do powrotu do pracy w nieobniżonym wymiarze - szczególna ochrona przed rozwiązaniem umowy o pracę przez pracodawcę. Okres ochronny jest jednak ograniczony do łącznie 12 miesięcy (art. 186⁸ K.p.). Przy czym, jeżeli wniosek o pracę w obniżonym wymiarze zostanie złożony wcześniej niż na 21 dni przed planowanym rozpoczęciem pracy, szczególna ochrona zatrudnienia będzie pracownikowi przysługiwała dopiero na 21 dni przed podjęciem pracy.

Skorzystanie przez pracownika z obniżonego wymiaru czasu pracy, o którym mowa w art. 186⁷ K.p., nie obniża wymiaru urlopu wychowawczego.

Szczególna ochrona zatrudnienia i jej uchylenie

W okresie urlopu wychowawczego oraz wykonywania pracy w obniżonym wymiarze pracownik korzysta ze szczególnej ochrony zatrudnienia na podstawie art. 186⁷ K.p.

W przypadku urlopu wychowawczego wyraża się ona w zakazie rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę, z kilkoma wyjątkami przewidzianymi w Kodeksie pracy i w przepisach odrębnych. Ochrona przysługuje pracownikowi zasadniczo od momentu złożenia wniosku o urlop wychowawczy, jednak nie wcześniej niż na 21 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu (art. 186⁸ K.p.). Do przesłanek uchylających ochronę należą:

upadłość lub likwidacja pracodawcy,
wystąpienie przesłanek do dyscyplinarnego zwolnienia.

Ponadto dodatkowe ograniczenie ochrony na urlopie wychowawczym przewiduje ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. z 2024 r. poz. 61). Podlegają jej pracodawcy zatrudniający co najmniej 20 pracowników.

Jak stanowi art. 5 ust. 1 tej ustawy, w czasie wypowiadania stosunków pracy na jej podstawie nie obowiązują przepisy szczególne o ochronie zatrudnienia. Pracodawca może wypowiedzieć umowę m.in. pracownikowi przebywającemu na urlopie trwającym co najmniej 3 miesiące, w tym na urlopie wychowawczym. Analogiczny zakres ochrony przysługuje pracownikowi wykonującemu pracę w obniżonym wymiarze czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z urlopu wychowawczego (patrz wyrok w ramce - pkt 1).

Jak liczyć wymiar urlopu?

Przepisy prawa pracy nie określają metodyki ustalania wymiaru wykorzystanego urlopu wychowawczego. W tym zakresie generalnie należy stosować tzw. potoczną metodę obliczania terminów, zgodnie z którą dany termin upływa w dniu poprzedzającym dzień odpowiadający początkowemu dniowi terminu. Takie stanowisko zajęło Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w piśmie z dnia 2 czerwca 2016 r., odpowiadając na pytanie naszego Wydawnictwa (patrz ramka - pkt 2).

1. "(...) W razie zwolnień grupowych pracodawca może wypowiedzieć definitywnie (a nie tylko zmieniająco) umowę o pracę pracownikowi podlegającemu szczególnej ochronie z mocy przepisu odrębnego (art. 5 ust. 1 ustawy... o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników), niewymienionemu w art. 5 ust. 5 tej ustawy, choćby nie nastąpiło ogłoszenie upadłości lub likwidacja pracodawcy".

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., sygn. akt II PK 21/10

2. "(...) Dopuszczalny 36-miesięczny okres urlopu wychowawczego należy, zdaniem Departamentu Prawa Pracy w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, obliczać z uwzględnieniem orzecznictwa sądowego dotyczącego ustalania okresu zatrudnienia pracownika. Jak orzekł Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 grudnia 2009 r. (sygn. akt II PK 223/09), sposób liczenia terminów określonych w przepisach Kodeksu cywilnego nie ma zastosowania do okresów, od których zależy nabycie uprawnień pracowniczych. (...)

(...) oznacza to, że jeżeli urlop wychowawczy został udzielony od dnia 4 kwietnia 2016 r., to 6-miesięczny okres urlopu wychowawczego upływa 3 października 2016 r. Natomiast jeżeli występują między częściami urlopu wychowawczego przerwy, to dla ustalenia kiedy miną dopuszczalne 36 miesięcy, należy sumować pełne kolejne nieprzerwane miesiące urlopu wychowawczego, przyjmując, że okres miesiąca upływa w dniu poprzedzającym dzień, który datą odpowiada początkowemu dniowi okresu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca (np. miesiąc liczony od dnia 4 kwietnia upływa w dniu 3 maja). Należy także zsumować dni »wystające« poza pełne miesiące, przyjmując 30 dni za jeden miesiąc. (...)".

Odpowiedź Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 czerwca 2016 r. udzielona na pytanie naszego Wydawnictwa

Jeżeli urlop wychowawczy jest udzielany w częściach, między którymi nie ma ciągłości, uzupełniająco stosuje się art. 114 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem, jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za dni trzydzieści, a rok za trzysta sześćdziesiąt pięć dni. Pracodawca, który musi ustalić wymiar jednej czy kilku części udzielonego urlopu wychowawczego w sytuacji, gdy występują między nimi przerwy, powinien więc:

zsumować "okrągłe" okresy (lata, miesiące) urlopu,
przeliczyć miesiące na lata z uwzględnieniem, że 12 miesięcy urlopu to jeden rok,
przyjąć 30 dni jako miesiąc (przy dniach "wystających" poza pełne okresy).

Przy sumowaniu pełnych okresów (lat, miesięcy) koniec danego okresu przypada na dzień poprzedzający jego początek.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 26.06.1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 1465)

Rozporządzenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z dnia 8.05.2023 r. w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz. U. poz. 937)